Betekenis van kleuren in Kunst: de ultieme gids [2020]

Om deze vraag te beantwoorden meten we terug naar het einde van de tweede helft van de 19de eeuw. Op dat moment schilderden impressionisten, zoals bijvoorbeeld Monet, hun kunstwerken 'en plein air '.

Beïnvloed door de kleurtheorie van Newton, waren ze ervan overtuigd dat er in de natuur geen zwart voorkomt.

Wat is dan deze theorie? Nou, al in de 17e eeuw ontwikkelde Newton zijn theorie over licht en kleur. Hij stelde vast dat wit alle licht weerspiegelt, en zwart alle licht absorbeert. Hieruit concludeerde Newton dat zwart en wit geen kleuren zijn, want alleen de 'echte kleuren' weerspiegelen het licht op bepaalde golflengten.

Volgens de impressionisten verslindt zwart alle kleuren en daarmee alle intensiteit van een object. Dus gebruikten ze nauwelijks zwarte pigmenten in hun verf. Wel een bijzondere gedachtengang, is het niet?

Niet heel gek gedacht want feit is dat in de natuur er inderdaad nauwelijks echt zwarte pigmenten zijn. Zelfs het donkerste natuurlijke pigment, het pigment van de inkt van een inktvis, is donker bruin sepia.

De enige vindbaar zwarte pigmenten zijn pigmenten die door verbranding worden gecreërd. Dit is een van de voornaamste redenen waarom zwart over de hele wereld geassocieerd wordt met de dood.

Om daarmee zonder twijfel te kunnen stellen dat zwart geen kleur is, is nog maar vraag. Bijvoorbeeld in de grafische industrie wordt zwart gebruikt als een van de basiskleuren, naast cyaan, magenta en geel.

Maar niet alleen tegenwoordig wordt zwart gebruikt. Ook de allereerste tekenaars en kunstenaars gebruikten zwart als basis voor hun tekeningen en grotschilderingen. De basis van het zwart dat zij gebruikten kwam uit houtskool.

Kijken we verder in de wereld, dan zien we dat in China door alle eeuwen heen inktschilderijen zijn gemaakt. De inkt die ze daarbij gebruikten, Oost-Indische inkt, is weer gemaakt van water en houtskool. De waarde die de Chinezen toeschrijven aan zwart is trouwens wel een volledig anders dan de associatie die wij Europeanen met zwart hebben.Oost-Indische inkt, is gemaakt van water en houtskool. Chinezen hebben alleen een hele andere associotatie met zwart dan wij in West-Europa gewend zijn.

In bijna heel Europa is zwart het symbool van de dood. Zoals gezegd komt omdat het de kleur van de verbranding is, en omdat zwart al het licht absorbeert.

In klederdracht en de mode werd zwart als kleur populair met de opkomst van het protestantisme. Toen het protestantisme in de 16de eeuw populair werd, zochten de mensen kleding die ernst en verbinding met God weerspiegelde.

Kleuren die te frivool en uitbundig waren werden verboden. Aldus werd zwart de kleur van bezinning.Dit ging heel ver. Zelfs in Venetië werden gondoliers gedwongen om hun boten zwart te schilderen.

Om een diep zwarte kleur te benaderen was het in die tijd noodzakelijk om stoffen verschillende kleurbaden te geven. Diep zwart werd gecreëerd na rode, gele en blauwe kleurbaden. Dit kwam mede omdat de enige pigmenten die echt zwart zijn, namelijk roet en houtskool, moeilijk oplosten in water.

Dit laatste geldt ook voor het maken van Oost-Indische inkt. De roet in de vloeistof - meestal gewoon water - lost ook daarin niet op. Feitelijk wordt het door wrijving op de ondergrond achtergelaten. Om deze reden kan met Oost-Indische inkt alleen maar worden geschreven en/of getekend, maar kunnen er geen grote vlakken mee worden geverfd.

In dit alles kwam verandering toen Spaanse zeevaarders een speciale houtsoort van Campeche, Mexico naar Europa begonnen te importeren.

Campeche hout heeft een diep blauw-paarse kleur met een inslag van rood. En laat nu heel toevallig dit rood samen met indigo een hele mooie kleur zwart opleveren. Deze ontdekking leidde wel een donker hoofdstuk in onze geschiedenis in.

Ten tijde van de Spaans-Engelse oorlog (1585-1604) verbood Engeland meteen het gebruik van Campeche hout. Het duurde vervolgens vele jaren (tot in 1670) voordat de Engelse regering besloot dat Campeche hout nodig was voor de textielproductie.

Om niet van anderen afhankelijk te zijn begonnen de Engelsen begonnen met het opzetten van hun eigen plantages in het huidige Belize. Voor de aanleg en exploitatie van deze plantages werden grote groepen mensen uit Afrika ontvoerd en als slaven gebruikt. Enkel en alleen omdat de Europeanen zwarte kleren wilden dragen!

Maar ook recent zorgde zwart nog voor controverse in de kunstwereld. In 2016 kocht de Britse kunstenaar Anish Kapoor de exclusieve rechten voor het zwartste zwart verkrijgbaar. Onder kunstenaars leidde dit tot woede omdat deze speciale kleur zwart niet door hen gebruikt kon worden. Een crowdfunding actie van begin 2019 opgezet door Stuart Semple voor de productie van Black 3.0 moet een beter en voor iedereen verkrijgbaar alternatief vormen.

Kortom, zwart is dus een kleur met een grote innerlijke tegenstrijdigheid. De kleur stimuleert contemplatie en kan leegte symboliseren. Maar toch, zwart is nog altijd een van de meest populaire kleuren, zowel in kunst en mode.

"Black is not a color." - Eduard Monet

Table of Contents ⬆︎

Wit weerspiegelt alle kleurgolven, in tegenstelling tot zwart. Daarom wordt wit ook vaak niet als kleur beschouwd.

Samen vertegenwoordigen zwart en wit in verschillende culturen dualisme. Dat klinkt ingewikkeld, maar is heel simpel. Denk bijvoorbeeld maar aan films of stripverhalen waarin de held witte of lichte kleding draagt en de 'Bad Guy' zwart gekleed gaat. Een ander voorbeeld zijn afbeeldingen van de hemel en de hel. De hemel wordt altijd afgebeeld als licht, terwijl de hel als een donkere afgrond gepresenteerd wordt.

Eeuwen lang was een witte huid ook een schoonheidsideaal. Alleen rijke mensen hadden een witte huid. Zij konden zich veroorloven om binnen te blijven en hoefden niet op het land te werken waardoor ze juist zouden kleuren.

Het bekendste symbool van de tegenstrijdigheid tussen wit en zwart tot slot is waarschijnlijk het Yin-Yang symbool. Wit wordt ook geassocieerd met een nieuw begin, netheid en reinheid. Het stimuleert tot opruimen. Niet voor niets zie je dat veel minimalistische kunstwerken vaak veel wit bevatten. Of open eens een woontijdschrift met een minimalistisch interieur en het is hoofdzakelijk wit dat de klok slaat.

Tenzij je wel eens op Gran Canaria bent geweest zegt het woord cochenille je waarschijnlijk niets.

Toch heb je er vaker mee te maken dan je denkt. In de voedingsmiddelenindustrie, is het ook bekend als E12. Het is te vinden in fruityoghurt, het drinkyoghurt en limonade siroop.

Cochenille is gemaakt van de geplette schaal van schildluizen (Coccoidea). Deze luis leeft op schijfcactussen. Vandaar dat je hem op Gran Canaria veel tegen komt.

De kleur is letterlijk bloederig rood, rood van het bloed van deze luizen. Net als al het bloed, verkleurt Cochenille ook snel. Dit maakte de kleurstof in het verleden zeer populair onder schilders, stoffen fabrikanten, en edelen./p>

De termijn karmijn komt van een ander insect, Kermes vermillio. Een insect dat reeds in de klassieke wereld werd gebruikt om een rood pigment te maken.

Echter, het had minder kleur concentratie dan zijn verre neef, de schildluis. De wijfjes insecten werden in het voorjaar met behulp van vingernagels van jonge uitlopers van eikenbomen geschraapt.

Een Romeins arts beschreef dit insect als 'coccus ' wat ' bes ' betekent. De Romeinen gebruikten het royaal om hun lagen te kleuren.

Tegenwoordig noemen we de kleur Scarlet Red, omdat de stof Scarlet vaak werd geverfd met deze pigmenten.

Toen de Spanjaarden meer dan 1.000 jaar later in Amerika arriveerden, vonden deze het schaal insect waarmee de Inca's hun bloed rode gewaden kleurden. Ze noemden deze Luis cochinees, na de eerste beschrijving van de kermis Knife-coccus. Het achtervoegsel-Ille geeft aan dat het een verkleinwoord is.

Karmijn, of eigenlijk karmijnzuur, was bekend in het klassieke Europa. Alexander de Grote nam het al mee op zijn tochten naar India.

Daar, en in het meer landen in het verdere Oosten wordt deze kleur niet gebruikt. Het boeddhisme verbiedt namelijk het gebruik van dierlijke pigment in het schilderen van godsdienstige beelden.

In plaats daarvan gebruikten ze Cinnaber. Dit is een kwik-bevattend mineraal dat in de Chinese provincie van Guizhou aangetroffen wordt.

De kleur van dit mineraal is vermiljoen rood. In de Chinese cultuur symboliseert deze rode kleur geluk, fortuin, moed, en loyaliteit. Als Chinezen geven elkaar gelukwensen sturen, bijvoorbeeld voor een verjaardag, dan doen ze deze daarom in een rode envelop.

In het boeddhisme is rood naast blauw, wit, geel en groen een van de vijf heilige kleuren. In het boeddhisme staat de kleur rood voor de kracht van het leven en voor het Heilige.

De naam Orange komt niet van het Franse woord voor sinaasappel, maar van de Keltische watergod Arausio. De Romeinen hebben Orange in 35 v. Chr. gesticht, en het vernoemd naar deze god.

Later werd deze naam vermengd met de andere betekenis van het woord ‘orange’, misschien omdat er in Orange veel sinaasappels werden verhandeld. Zodoende dat er op het wapen van Orange sinaasappels te zien zijn, en dit is ook de reden dat onze nationale kleur Oranje is.

In het huidige wapen van ons koningshuis wordt trouwens niet gerefereerd aan het wapen van Orange. Koning Willem I heeft in de 19e eeuw toen de republiek der Nederlanden werd gesticht, gekozen voor het wapen van de andere tak van de familie: de Nassaus.

Als lijfspreuk koos hij echter wél voor het motto van de stad Orange: Je maintiendrai. (Ik zal handhaven)

De Nederlandse vlag was jarenlang oranje-wit-blauw. Ook wel 'oranje, blanje, Bleu' genoemd. Dit is ook de oorsprong van de kreet "Oranje boven".

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog is de oranje bovenste baan van kleur veranderd. De reden waarom is onzeker. Wanneer Willem II in 1650 sterft, en het eerste Stadhouderloze tijdperk aanbreekt, verandert de vlag definitief naar rood-wit-blauw.

In 1780 ontstond een nieuwe discussie over de 'ware' kleur van de vlag.

Onder invloed van de Franse verlichting komt in Nederland patriottisme op.

Deze patriotten, die streven naar een Republiek, zagen de rood-wit-blauwe vlag als de ware vlag, waar de Prinsgezinden kozen voor Oranje Blanje Bleu.

Toen Nederland door Napoleon in 1810 werd veroverd, werd de Franse Tricolor gebruikt. Maar de Nederlandse prinsgezinden hielden Oranje Blanje Bleu aan totdat deze werd verboden door de patriotten.

Toen Napoleon werd verslagen en koning Willem I aan de macht kwam, handhaafde hij de rood-wit-blauwe vlag.

Jaren later ontstond er een nieuwe discussie over de ware identiteit van de Nederlandse vlag.

In 1937 besloot minister Colijn hier toen een eind aan te maken. De nationalistische NSB'ers zien oranje blanje bleu op dat moment als de enige echte Nederlandse vlag.

Als reactie hierop koos Wilhelmina ervoor om de rood-wit-blauwe vlag als de officiële Nederlandse driekleur in te stellen.

Nederland is niet het enige land dat oranje als nationale kleur heeft.

Ook het nationale voetbalteam van Ivoorkust speelt in oranje outfits.

In Noord-Ierland bestaat de protestantse Oranje-orde, die historisch verbonden is met het huis van Oranje-Nassau. Elk jaar worden er daarom daar Oranjemarsen georganiseerd.

In het boeddhisme en hindoeïsme is Oranje de meest heilige kleur. Dit is waarschijnlijk omdat boeddhistische monniken hun habijten kleuren met natuurlijke pigmenten en kruiden, waaronder saffraan en kurkuma (geelwortel). Dit gaf als resultaat de typische oranje kleur van hun gewaden.

Naast het natuurlijke pigment saffraan wordt ook vaak meekrap gebruikt. Meekrap is een plant waaruit het pigment alizarine of kraplak wordt gewonnen.

De wortels van de Meekrapplant bevatten de kleurstof. De kleurstof wordt gemaakt door de wortels te drogen en dan te verpulveren.

In de Hindoestaanse filosofie staat de kleur geel voor het derde chakra, de zonnevlecht. Op deze plek, net onder het middenrif, zou volgens de Indiërs de bron van dynamiek en energie zitten.

De god Krishna werd vaak afgebeeld in een heldergeel gewaad. Het verhaal gaat dat dit pigment geproduceerd zou worden uit de urine van koeien die met mangobladeren worden gevoerd.

Een andere kleurstof is gummigut, ook wel gamboge genoemd. Deze wordt gewonnen uit de hars van een tropische boom. Het enige nadeel aan gummigut is dat het giftig is.

De meest bekende natuurlijke gele kleurstof is waarschijnlijk saffraan.

Deze gele meeldraden van de saffraankrokus hebben een sterje kleurkracht en aromatische smaak, wat maakt dat het ook vaak gebruikt wordt om gerechten op smaak (en op kleur) te brengen.

De Spaanse Paëlla dankt zijn kleur en smaak aan de toevoeging van enkele saffraandraden. Al rond 50.000 v. Chr. werd saffraan gebruikt in het oude Perzië, toen voornamelijk als kleurmiddel voor wandschilderingen.

Vele eeuwen later legden de Moren saffraanplantages aan in Spanje.

Saffraan is ook vanuit Perzië getransporteerd naar het Oosten, om via India in China terecht te komen.

De boeddhisten namen saffraan in gebruik als één van de pigmenten om hun gewaden mee te verven. Saffraan geeft een intense geeloranje kleur aan het textiel.

In India wordt rijst vaak gekleurd met saffraan. Gele rijst staat voor welvaart volgens het hindoeïsme.

Hoewel, groen… De elementen van de natuur die het meest groen zijn, zijn bladeren en vruchten van de plant. In het kort zou de levensloop van bladeren en vruchten kunnen omschrijven in kleur: voor bladeren gaat het van zachtgroen via heldergroen naar geel, rood en tenslotte bruin.

Vruchten, zoals appels, verkleuren van heldergroen naar hun eigenlijke kleur, om vervolgens ook bruin te worden als ze wegrotten. Groen staat dus in het geval van vruchten ook voor onrijpheid.

Een groene tomaat wil je niet eten. Vandaar ook de term ‘groentje’, of ‘ontgroening’.

Opvallend is ook dat groen in de Middeleeuwen de kleur was van liefde, en dat in Arabische landen vrouwen in een groen gewaad als seksueel aantrekkelijk werden beschouwd.

In de hindoeïstische filosofie staat groen ook voor het hartchakra.

Groen wordt ook vaak gezien als een kleur waar negatieve emoties aan verbonden zijn, zoals jaloezie of kwaadaardigheid. In sprookjesboeken wordt een heks vaak met een groen gezicht afgebeeld.

Een bekend groen pigment is Spaans groen of verdigris. Dit pigment wordt gemaakt door koperoxide.

Als koper oxideert, slaat het groen uit. Het Vrijheidsbeeld kennen wij allemaal als een licht grijsgroen standbeeld, terwijl het oorspronkelijk koperkleurig was.

Eén van de pigmenten die worden gecreëerd uit koper is verdigris. Dit pigment zorgt voor een helder, turquoise-achtige groene kleur.

Eén van de eerste schilders die dit pigment gebruikte was Jan van Eyck. In zijn werk ‘het echtpaar Arnolfini’ is de dame getooid in een prachtige heldergroene jurk.

Waarom moet een groen pigment gemaakt worden van een chemische kleurstof? Kan het niet gemaakt worden uit bladeren, aangezien die toch zo groen zijn?

Het antwoord is simpel: omdat het bladeren verkleuren, verkleuren de meeste natuurlijke groene pigmenten ook. Zodoende is het lastig groen te gebruiken uit een natuurlijk pigment. Er is echter een uitzondering.

Het pigment Lo Kao werd in China gewonnen uit de bast van een boom. Echter was het verwerkingsproces van dit pigment erg ingewikkeld, en dus was het pigment erg duur.

Sommige mensen noemen Ultramarijn ook wel ‘het einde der blauw. Deze kleur was in de middeleeuwen nog duurder dan goud.

Letterlijk betekent het woord Ultramarijn ‘van over de zee’.

De Italianen haalden in de Middeleeuwen namelijk de steen Lapis Lazuli, waar het pigment van gemaakt wordt, uit Azië, om precies te zijn uit Afghanistan.

Lapis Lazuli is Latijn voor ‘Steen van de hemel’, wat uiteraard refereert naar de diepblauwe kleur. Dit mineraal is moeilijk om te delven, waardoor het erg duur is.

De diepgelovige middeleeuwse schilders gebruikten dit pigment daarom om dat weer te geven wat voor hun de meeste waarde moest uitstralen: de mantel van Maria. In de mantel van Maria probeerden ze de hemel en het universum weer te geven, iets wat met deze kleur uitstekend lukte.

In de 16e eeuw werden de liturgische kleuren door Paus Pius V vastgelegd, waarbij hij aan blauw de regel gaf dat het alleen gebruikt mocht worden voor de maagd Maria.

Een andere kleur blauw, die uit Perzië komt, maar destijds lang niet zo kostbaar was, is kobaltblauw.

Hoewel het pure pigment kobaltblauw pas in 1802 werd ontdekt, werd kobalt al veel langer gebruikt.

In de Middeleeuwen vermengde men het met glas waardoor een kleurstof ontstond die men smalt noemde.

De Chinezen gebruikten dit smalt om hun porselein te kleuren. Zodoende is kobalt ook de kleurstof die wordt gebruikt in Delfts Blauw.

Vanwege zijn grote kleurechtheid en bewerkelijke productiemethode is puur kobaltblauw nu een heel duur pigment.

Maar één van de oudste pigmenten die nog steeds gebruikt worden is indigo. Dit pigment komt uit India. Het pigment heeft haar naam verkregen van dit land.

Het Griekse woord voor kleurstof is namelijk indikon, wat ook ‘Indiaas’ betekent. Via het Latijn indigum verbasterde het woord naar indigo.

Indigo is een donkere kleurstof, en werd daarom vaak gebruikt in tatoeages.

Na de verovering van Amerika brachten de Spanjaarden de kleurstof naar landen als Peru en Mexico. De kleurstof werd in gebruik genomen door de Indianen, en zodoende dragen Mayavrouwen nu nog steeds donkerblauwe rokken.

De oudste kleurstof paars is purper, dat afkomstig is uit een klier van een zeeslak. De oude Grieken, Feniciërs en Kretenzers gebruiken het al. Hierdoor wordt de purperen kleurstof vaak ook Tyrisch purper genoemd, naar de stad Tyrus in Fenicië, het huidige Libanon.

Om 100 gram kleurstof te verkrijgen moeten 30.000 zeeslakken ‘gemolken’ of geplet worden. De afscheiding uit de klier is in eerste instantie gelig bruin, waarna het onder invloed van oxidatie al snel verkleurt naar een helderpaars.

De kliertjes ingedikt met urine en zout, waarna de stof (meestal wol) door het mengsel werd gehaald. Vanwege het complexe productieproces is Tyrisch purper een dure kleurstof.

Later zou het de kleur worden waarin kardinalen zich hullen, alsmede de kleur van boetedoening. Waarschijnlijk komt dit doordat de Joden tijdens de kruistocht van Jezus een purperen doek over hem heen gooiden.

Omdat weekdieren niet kosher zijn, is in de Joodse cultuur het gebruiken van purperen kleding een teken van armoede. Zo wilden ze Jezus dus bespotten. De katholieke kerk heeft dit overgenomen als een symbool van boetedoening.